Over tien jaar ligt er een lint van duizenden kilometers aan bloeiende dijken door Nederland, hopen plantenonderzoekers. Het maakt dure en ingrijpende dijkversterking op veel plekken overbodig en het geeft een enorme boost aan de biodiversiteit.
Klimaatverandering stelt ons waterrijke kikkerlandje voor een uitdaging: we hebben met onze dijken bijna altijd het water buiten weten te houden, maar door verwachte zeespiegelstijging en toename van neerslagpieken voldoen die binnenkort niet meer. Daarom moeten voor 2050 heel veel dijken in Nederland versterkt worden, zodat ze ook bij hogere waterstanden een flinke storm kunnen doorstaan.
Dat versterken betekent vaak het verhogen en verbreden van de dijk, niet zelden met behulp van beton en asfalt. Dat betekent vaak schade aan het landschap, en de werkzaamheden leveren naast overlast voor omwonenden nogal wat vervuiling en CO2-uitstoot op. Bovendien kost het zo’n 15 miljoen euro per kilometer. Maar er is een alternatief, zeggen plantenwetenschappers: groene, bloemrijke dijken! De dijk kan namelijk ook sterker worden door hem juist om te toveren in een bloemrijk grasland met heel veel soorten grassen en kruiden.
Saaie grasmatten hebben insecten niets te bieden
Veel dijken in Nederland kleuren weliswaar nu ook al groen, maar schijn bedriegt, weet Nils van Rooijen, plantenonderzoeker bij Wageningen University & Research. Deze saaie grasmatten zijn heel soortenarm en hebben voor insecten weinig te bieden hebben.
Onderzoeker Nils van Rooijen op een bloeiende dijk. Foto: Dick van Aalst
Van Rooijen inventariseerde verschillende dijken langs de Waddenzee in Groningen en Friesland. “In Groningen vonden we op veel dijken maar drie of vier soorten op een vierkante meter. En vaak was het dan ingezaaid gras van een commerciële leverancier die niet zo let op ecologische waarde of de herkomst van het zaad. Dus dan bleek het bijvoorbeeld om een vreemde Nieuw-Zeelandse variant van Engels raaigras te gaan. Het is voor de biodiversiteit veel waardevoller als er veel meer plantensoorten groeien, en ook dat het inheemse soorten zijn, die in Nederland thuishoren en waarop onze insecten zijn aangepast.”
Kruiden maken dijk vanzelf steviger
Maar een soortenrijke dijk is zoals gezegd niet alleen goed voor de biodiversiteit, maar ook voor de dijk zelf. “We zagen op een andere dijk waar meer kruiden waren ingezaaid of waar ze zich spontaan hadden gevestigd, dat de doorworteling veel beter was”, aldus Van Rooijen. “Bij die grasmengsels gaat het vaak om soorten die allemaal heel oppervlakkig wortelen, alleen in de bovenste 4 cm. Dat laagje spoelt makkelijk weg. Maar met verschillende kruiden krijg je een uitgebreidere en diepere doorworteling van de dijk, waardoor hij veel steviger wordt.” Dat zou dus ook kunnen betekenen dat een bloemrijke dijk beter tegen beukende golven kan en dus minder kunstmatige versteviging nodig heeft.
Dijken testen door een stormvloed na te doen
Om te laten zien dat goed doorwortelde dijken veel beter tegen een stootje kunnen, testten Van Rooijen en collega’s de sterkte van dijken met veel en met weinig soorten planten. Gewoon door een stormvloed na te doen op een stuk van de dijk.
“Eerst hebben we samen met collega’s van Infram en Radboud Universiteit de trekkracht gemeten; kijken hoe hard je aan de graszode kunt trekken voor het loslaat. Daarna hebben we op de dijk een storm gesimuleerd, waarbij we golven als het ware tegen de dijk lieten slaan door met grote kracht water op grasmat te spuiten."
Nils: "In Groningen, waar maar vier soorten per vierkante meter stonden, was na een kwartier de toplaag van de dijk er al afgespoeld. Na een half uur zaten er zulke gaten in de dijk dat er in een echte stormsituatie een dijkdoorbraak zou kunnen plaatsvinden. Maar in Friesland, waar veel meer soorten groeiden, duurde het bij de zelfde test zes uur voor er gaatjes in de begroeiing kwamen. Na negen uur, langer dan een gemiddelde storm, zaten er nog steeds geen grote gaten in.”
Dijken als toevluchtsoord voor planten en dieren
Na de kleidijken in het noorden van het land, gaan de onderzoekers nu vergelijkbare testen op zanddijken langs de Vecht. Ook nemen ze de bijdrage van dijken aan de biodiversiteit nader onder de loep.
Cyril Liebrand, die al sinds de jaren ’80 onderzoek doet aan dijken die natuurvriendelijk worden beheerd, kan niet wachten tot er een grote uitbreiding komt van bloemrijke dijken. “Eigenlijk zijn dijken op sommige plekken al eilandjes van biodiversiteit”, zegt de zelfstandig werkende bioloog.
“Je ziet op die plekken dat het een laatste toevluchtsoord voor de meer bijzondere plant- en insectensoorten is geworden. In de wijde omgeving zijn die plantensoorten en insecten verdwenen doordat we elk stukje gras voor de landbouw gebruiken en daar kunstmest en gif op gooien. Voor veel plantensoorten is de dijk de enige plek waar ze nog kunnen groeien. En dat geldt ook voor veel insecten die van deze plantensoorten afhankelijk zijn.”
Een dijk met gevarieerde begroeiing in bloei. Foto: Cyril Liebrand
Insecten overwinteren op bloeiende dijken
Liebrand doet momenteel al onderzoek voor een waterschap om aan te tonen dat deze dijken werkelijk een bijdrage leveren aan de biodiversiteit en onderzoekt ook hoe waterschappen de dijken het best kunnen beheren. “Nu gebeurt het vaak nog dat de hele dijk midden in het groeiseizoen in één keer wordt gemaaid. Planten hebben dan soms niet eens kunnen bloeien of nog geen zaden kunnen verspreiden. En ook voor insecten is het voedsel in een keer weg. Ik kijk daarom naar gefaseerd maaien, waarbij je steeds een stukje laat staan, ook in de winter. Veel insecten overwinteren namelijk als ei of als pop op de planten op de dijk.”
Natuurlijke verbindingen door het landschap
Uiteindelijk kunnen de dijken ook als verbindingszone gaan dienen, die de schaarse natuurgebieden in Nederland kan verbinden. “Zoogdieren maken daar gebruik van, maar je ziet ook dat vlinders als de koninginnenpage de hele dijk afvliegen naar een volgend leefgebied”, aldus Liebrand.
De onderzoekers hopen dat soortenrijke dijken een vast onderdeel worden van het zogenoemde Hoogwaterbeschermingsprogramma van de overheid, dat Nederland komende 30 jaar klaar moet maken voor de nieuwe bedreigingen door klimaatverandering. Dan wordt door heel Nederland geëxperimenteerd met meer natuurlijke dijken.
“Stel je voor dat alle dijken zo worden”, zegt Van Rooijen enthousiast. “We hebben 17.000 km dijken in Nederland, dat is bij elkaar een enorme oppervlakte bloemrijk grasland en overal groene linten door het landschap.”
