Je hoort actiegroepen zoals Extinction Rebellion weleens leuzen roepen zoals “Climate justice, now!" Maar wat is klimaatrechtvaardigheid precies? En waarom hebben we het nodig in de strijd tegen klimaatverandering?
Klimaatverandering is een probleem van ons allemaal, zou je denken. Toch komen de gevolgen van hitte, droogte, overstromingen en mislukte oogsten niet in dezelfde mate bij iedereen terecht. Mensen in de armste gebieden worden als eerste geraakt. Tegelijkertijd worden de broeikasgassen die klimaatverandering veroorzaken, juist vooral uitgestoten door de rijkste mensen op aarde.
Ook komt lucht- water- en bodemverontreiniging van fabrieken vaker bij achtergestelde groepen terecht. Hoeveel last je hebt van vervuiling en klimaatverandering hangt dus af van je kleur, ras, gender en van waar je geboren bent. Tegelijkertijd zijn groene oplossingen zoals elektrische auto’s en zonnepanelen alleen toegankelijk voor een kleine groep mensen. Het klimaatprobleem is dus niet alleen een milieuprobleem, maar ook een sociaal probleem. Daarom roepen veel actiegroepen op tot klimaatrechtvaardigheid.
De schadelijke gevolgen van bijvoorbeeld industrie komen als eerste terecht bij kwetsbare groepen.
Wereldwijde klimaatongelijkheid
Maar hoe komt het nou dat die klimaatongelijkheid zo groot is? Kort gezegd: rijke landen leven op grote voet en hebben ontzettend veel grondstoffen nodig voor hun consumptiemaatschappij. Dat levert enorme wereldwijde verschillen op. De ecologische voetafdruk van de gemiddelde Nederlander is 5,02 hectare, die van de gemiddelde inwoner van Ethiopië slechts 1,0. Tegelijkertijd kampt Ethiopië vanwege klimaatverandering met de ernstigste droogte in meer dan 40 jaar. Miljoenen mensen verkeren er momenteel in hongersnood.
Er wordt dus veel geld verdiend met “klimaatschadelijke” activiteiten. Grote multinationals worden rijk met het oppompen van olie, het produceren van vervuilende fast fashion of het kappen van regenwoud voor veevoer- of palmolieplantages. De lokale bevolking profiteert hier nauwelijks van, maar moet wel dealen met de gevolgen. Hun land wordt kwetsbaarder voor erosie en overstromingen, ze verliezen hun grond aan plantages of hebben te maken met vervuiling, zoals bij de olielekkages uit de pijpleidingen van Shell in Nigeria.
Op andere plekken hebben arme gebieden al last van de stijgende zeespiegel, zoals op het eiland Tuvalu dat langzaam in zee verdwijnt. Ook wordt het er steeds moeilijker om voedsel te verbouwen omdat de bodem verzilt vanwege het oprukkende zeewater. In Nederland hebben we juist nog relatief weinig last van klimaatverandering, al is het alleen maar vanwege onze sterke dijken en geavanceerde kustbescherming.
Conflicten, corruptie en klimaatoorlogen
Ook het Klimaatpanel van de Verenigde Naties waarschuwde in het IPCC-klimaatrapport uit 2022 voor het probleem van klimaatonrecht. De gevolgen van klimaatverandering raken vooral oorspronkelijke bewoners, kleinschalige boeren, vrouwen en kinderen. Mislukte oogsten, verschraling van land, watertekorten raken vooral mensen in Afrika, Azië en Centraal- en Zuid-Amerika. Vanwege hongersnoden en klimaatrampen kunnen minder meisjes naar school en zijn vrouwen de eerste die niet meer kunnen werken. Ook vergroot klimaatverandering de kans op conflicten, corruptie en oorlogen. Mensen slaan op de vlucht naar gebieden met betere voedselzekerheid of zien hun natuurlijke leefomgeving door bijvoorbeeld ontbossing verdwijnen. Hierdoor staan oorspronkelijke culturen steeds meer onder druk.
Klimaatonrecht in Nederland
Hoewel Nederlanders tot de rijkste 10% van de aardbewoners horen, zijn er in ons land natuurlijk ook grote verschillen tussen mensen onderling. Want ook hier hebben kwetsbare groepen het meest last van klimaatverandering.
Want de maatregelen die juist goéd zijn voor het klimaat zijn vaak alleen toegankelijk voor een beperkte groep. Energie-armoede wordt bijvoorbeeld een steeds groter probleem. Juist mensen die het 't hardst nodig hebben kunnen niet zomaar hun woning verduurzamen, omdat ze in een huurhuis wonen of omdat ze de aanschaf van een warmtepomp of zonnepanelen niet kunnen betalen. Er zijn wel subsidies beschikbaar, maar je moet de aanschaf altijd zelf voorfinancieren. Ook moet je maar net de juiste loketten en instanties weten te vinden. En dat kan lang niet iedereen. Wie deze investering wél kan doen profiteert van een veel lagere energierekening. Zo wordt de ongelijkheid in Nederland alleen maar groter.
Een warmtepomp is niet voor iedereen toegankelijk
Rechtvaardige klimaatoplossingen
Degenen die het meest hebben bijgedragen aan klimaatverandering, hebben het minst last van de gevolgen. Zij voelen ook minder snel de noodzaak om in actie te komen. Daarom is het belangrijk om klimaatbeleid rechtvaardig te maken: zodat de groep die nu aan de knoppen draait ook de verantwoordelijkheid neemt. Dat betekent dat we niet alleen moeten werken aan het terugdringen van broeikasgassen, maar ook de lasten eerlijker moeten verdelen. Dat kan op verschillende manieren.
1. Oorspronkelijke bewoners betrekken bij natuurbeheer. Het VN-klimaatpanel, het IPCC, zegt dat de oorspronkelijke bewoners een sleutelrol moeten krijgen in de aanpak van klimaatverandering. Bijvoorbeeld door samen te werken met de oorspronkelijke bewoners van de Amazone in de strijd tegen ontbossing. Lokale expertise en natuurlijke oplossingen zijn goed voor het klimaat én voor de lokale bevolking, zoals bij de aanplant van mangrovebossen in kwetsbare kustgebieden. Mangrovebossen slaan tot vier keer meer CO₂ op dan een regenwoud, ze zorgen voor meer biodiversiteit en ze bieden bescherming tegen overstromingen en erosie.
2. De grootste vervuilers de grootste bijdrage laten leveren. Dat kan met een eerlijk belastingstelsel en CO₂-heffingen voor de luchtvaart, industrie en veehouderij. Subsidies op vervuilende industrieën kunnen dan juist worden afgeschaft. De Europese Unie wil bijvoorbeeld een hogere belasting op brandstof en een hogere CO₂-beprijzing voor bedrijven. Bedrijven en overheden die zich niet houden aan de klimaatdoelstellingen kunnen door de rechter worden terechtgewezen, zoals eerder al gebeurde bij de klimaatzaak tegen Shell en de Urgenda-zaak tegen de Nederlandse overheid.
3. Laat bedrijven en burgers betalen naar gebruik: Het kabinet heeft al plannen voor rekeningrijden, waarbij je meer betaalt als je vaker de auto pakt, of naarmate je vaker vliegt. 1% van de mensen stoot maar liefst de helft van alle vliegtuig-emissies uit. Het probleem zit ‘m dus niet bij gewone mensen die één keer per jaar of minder met het vliegtuig op vakantie gaan, maar bij de veelvliegers. Milieudefensie stelt bijvoorbeeld voor om een heffing op vliegtickets in te voeren, die toeneemt als je vaker het vliegtuig pakt.
4. Betrek bewoners bij de energietransitie. TNO doet veel onderzoek naar energie-armoede en naar hoeveel steun er in de maatschappij is voor de energietransitie. Vaak worden maatregelen tot verduurzaming van woningen van bovenaf opgelegd zonder te onderzoeken of mensen zelf verduurzaming wel belangrijk vinden. Of bewoners willen heus wel verduurzamen, maar kunnen gewoon niet betalen. Met lokale initiatieven waarin bewoners van begin af aan worden betrokken raken mensen enthousiast voor verduurzaming en wordt de buurt ook gelijk mooier, groener en socialer.
5. Verduurzaming betaalbaar maken voor iedereen. Door vervuiling te belasten duurzaam gedrag juist goedkoper te maken, blijft klimaatbeleid betaalbaar voor alle groepen. Milieudefensie bedacht bijvoorbeeld een warmtefonds waarmee groene subsidies voor isolatie, groene daken, zonnepanelen of warmtepompen beschikbaar worden voor iedereen.
Wat kun je zelf doen?
In je eentje kun je die ongelijkheid op wereldschaal natuurlijk niet oplossen. Maar het is wel goed te beseffen dat wij als inwoners van Nederland sowieso een grote klimaatimpact hebben. Door onze eigen ecologische voetafdruk te verkleinen, verminderen we onze impact op het klimaat, en dus ook de gevolgen die elders op de wereld voelbaar zijn
1. Kies een duurzame bank of verzekeraar. Waar gaat jouw spaar- pensioen of beleggingsgeld naartoe: naar vervuilende industrieën of wordt het geïnvesteerd in duurzame bedrijven of in de energietransitie? Kijk wat jouw geld doet op de eerlijke geldwijzer.
2. Koop minder spullen. Bijvoorbeeld door vaker tweedehands te kopen en spullen te huren of lenen. Of door gratis spullen te “freecyclen”. Ook goed voor je portemonnee!
3. Verduurzaam je huis en bespaar energie Check hier onze tips voor het aanvragen van subsidies
4. Kom in actie, bijvoorbeeld bij een groene, rechtvaardige politieke partij of klimaatorganisatie. Of loop mee met een klimaatmars , bijvoorbeeld op 19 juni in Rotterdam.
