Media september startte in de provincie Utrecht een proef: 66-plussers met een laag inkomen mogen tot december 2023 gratis met bus, tram en buurtbus. Dat moet ervoor zorgen dat ze mobiel blijven. Gratis met de trein reizen, dat mag dan weer niet. En dat terwijl er in andere Europese landen juist volop mee wordt geëxperimenteerd. Wat heeft dat voor effect?
Zo heb je in Luxemburg sinds maart 2020 geen kaartje meer nodig om op trein, bus of tram te stappen. Je hoeft geen inwoner van het hertogdom te zijn om gratis te kunnen reizen dus ook toeristen profiteren ervan.
En gratis is het niet, maar in Duitsland kon je in de zomer van 2022 voor 9 euro per maand met bus en trein reizen. De regering wilde in deze tijden van inflatie haar burgers helpen om wat geld te besparen. De regeling was enorm populair waarna de regering besloot om begin 2023 een ticket van 49 euro te bieden waarmee je een maand lang onbeperkt kan reizen met het regionale ov.
Goedkoop Klimaticket in Oostenrijk
In Oostenrijk is reizen met de trein niet gratis, maar het is wel veel goedkoper dan een rit met de auto. In het najaar van 2021 lanceerde de overheid het Klimaticket, een van de middelen waarmee de regering de klimaatdoelen wil halen. Voor 1.095 euro per jaar reizen volwassenen met alle gewenste openbare vervoermiddelen, een familieticket kost 1.205 euro. Meer dan honderdduizend mensen kochten het ticket. Ook zijn er regionale Klimatickets voor pakweg 365 euro.
Kort na de introductie stelde Faissal Boulakjar, Tweede Kamerlid voor D66, vragen over het Klimaticket aan toenmalig staatssecretaris Steven Van Weyenberg (Infrastructuur en Waterstaat).
“Wat vindt u ervan dat reizigers in Oostenrijk voor 3 euro per dag onbeperkt door het land kunnen reizen?” Van Weyenberg sprak over ‘een interessant besluit’. “Ik ben ook benieuwd wat dit in de praktijk gaat betekenen voor het OV-gebruik in Oostenrijk,” antwoordde hij.
Goedkoop ov kost €4.000 per Nederlander
Plannen om zoiets ook in Nederland in te voeren, had hij echter niet. “We hebben al de ov-studentenkaart. Iets dergelijks is natuurlijk voor een breder publiek te maken, maar dat is niet gratis.”
Ook betwijfelde de staatssecretaris of het klimaat ermee verbetert. “Uit eerdere experimenten bleek geen aantoonbaar effect op de filedruk. Mensen die reeds gebruik maken van het ov gaan meer gebruik maken van het ov.”
Ook Bert van Wee, hoogleraar Transportbeleid bij de TU Delft is geen voorstander van gratis ov in Nederland. “Tot minder files leidt gratis of goedkoper ov nauwelijks. Het wordt er juist drukker mee op de weg. Mensen die nu nog regelmatig fietsen, nemen dan de bus. Er zijn dan meer bussen nodig, dus de files nemen toe. En ook voor het milieu kan het averechts werken, omdat het extra energiegebruik van meer ov hoger kan zijn dat de energiebesparing door overstappers van de auto op het ov.”
Zowel Van Wee als de staatssecretaris baseren zich onder andere op simulaties met het Landelijk Model Systeem, een simulatiesysteem dat Rijkswaterstaat ook gebruikt bij de planning van aanleg en verbreding van wegen.
Treinkaartjes worden duurder in 2023
Bus, tram en metrokaartjes worden in 2023 door de hoge brandprijzen waarschijnlijk 7 procent duurder, werd eind september bekend. De treinkaartjes van de NS stijgen vermoedelijk ruim 3 procent in prijs.
Van Wee erkent dat het Nederlands openbaar vervoer in vergelijking met andere landen duur is. “Dat komt door de manier van subsidiëren, in andere landen steekt de regering meer geld in het ov. De ov-reiziger moet in Nederland een groter deel van de kosten zelf betalen.”
Ook de brandstofprijzen zijn hoog. Het kan ervoor zorgen dat mensen met een laag inkomen hun mobiliteit verliezen. Gratis ov is echter een veel te grof middel voor specifieke problemen als de bereikbaarheid van mensen met een (zeer) laag inkomen, aldus de hoogleraar. “Je kunt dan beter alleen het openbaar vervoer voor specifieke groepen gratis of goedkoper maken. Of kies voor kortingen buiten de spits. Overigens zou je geen korting moeten geven op basis van leeftijd, veel ouderen hebben prima pensioenen.”
Meer ov-reizigers trekken is geen doel op zich, zo benadrukt de vervoersexpert. “Het is een middel. De vraag is: tot wat? Dat komt omdat gratis ov veel extra reizigers aantrekt, maar slechts een klein deel ervan stapt over van de auto op het ov. Blijft de sociale reden over. Het is een beetje een politieke keuze, maar liever gratis voor mensen met de laagste inkomens buiten de spits, dan goedkoper voor iedereen.”
Amper effecten bij gratis ov in hoofdstad Estland
Van Wee krijgt steun van Oded Cats, die aan de TU Delft leiding geeft aan het Smart Public Transport Lab. De Israëlische transportdeskundige werd eerder ingehuurd om een experiment met gratis ov in de Estse hoofdstad Talinn te evalueren.
Talinn was de eerste hoofdstad die in 2013 gratis openbaar vervoer introduceerde nadat de bevolking daar in een referendum massaal voor stemde.
“Er waren amper effecten”, zegt Cats. Het gebruik van bus en tram steeg met 14 procent, maar het autogebruik daalde niet. Er kozen met name meer voormalig wandelaars voor het ov, die eerder een kaartje niet konden of wilden betalen.
Ook Cats pleit ervoor alleen de mensen met een laag inkomen gratis te laten reizen. “Als je andere inkomensgroepen wilt bereiken, is de introductie van hoge parkeertarieven veel beter. Dat heeft meer effect dan het introduceren van gratis openbaar vervoer” meent Cats.
Hij volgt de laatste ontwikkelingen in Europa met veel belangstelling. “De beleidsdoelstellingen van gratis openbaar vervoer worden vaak niet duidelijk vermeld in beleidsplannen, maar de motivaties lijken milieuvriendelijkheid of sociaal te zijn. We weten dus echter dat het milieu er niet mee verbetert omdat mensen niet uit de auto stappen. En als het doel sociaal is, dan zijn gerichte maatregelen zoals gratis of goedkopere ritten voor arme mensen veel kosteneffectiever dan het aanbieden van gratis ov voor iedereen, ook voor hen die niet in nood zijn.
Daling van ov-reizigers gestopt in Talinn
De bevindingen van Cats komen terug in een rapport van de Nationale Rekenkamer van Estland. “Positief is wel dat de daling van het aandeel openbaar vervoergebruikers, is gestopt”, aldus auditeur-generaal Janar Holmin in lokale media.
“Helaas is er niet een aanzienlijk aantal nieuwe gebruikers aangetrokken tot het openbaar vervoer, ondanks het feit dat de staat de afgelopen jaren steeds meer geld heeft uitgetrokken om de kosten van het busvervoer in de provincie te dekken en mensen heeft toegestaan om gratis met de bus te reizen.”
Uit het onderzoek van de Rekenkamer bleek ook dat het busnetwerk niet was ontworpen om te voldoen aan de mobiliteitsbehoeften van alle mensen, aangezien het ‘alleen was gepland vanuit het oogpunt van de huidige gebruikers van het openbaar vervoer’. “Daarom moet bij het ontwerp van toekomstige openbaarvervoerdiensten rekening worden gehouden met de behoeften van autogebruikers om een aantrekkelijk alternatief voor autoreizen te bieden”, aldus de auditeurs. Cats: “Ook het veel duurder maken van parkeren kan helpen. Of het autoluwer maken van het centrum. Al was in Talinn ook beiden gedaan.”
Motie Tweede Kamer: onderzoek gebruik ov
Terug naar politiek Den Haag. Ondanks het afwijzende antwoord van de staatssecretaris gaf Tweede Kamerlid Boulakjar niet op. Samen met Habtuma de Hoop (GroenLinks) diende hij in november 2021 een motie in, die met een ruime meerderheid werd aangenomen. De regering moet laten onderzoeken hoe je meer mensen in het openbaar vervoer krijgt.
Het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) gaat nu een analyse doen en onderzoekt of een goedkope ov-jaarkaart of gratis reizen mensen gaat verleiden om de auto te laten staan en met het ov te reizen. Hierbij wordt ook gekeken naar de ervaringen in het buitenland zo meldt het instituut.
Nederlanders die graag gratis met bus, tram, metro of trein reizen, zullen dus geduld moeten hebben. Maar aangezien de staatssecretaris eerder juist die tegenvallende buitenlandse resultaten noemde als reden om geen gratis openbaar vervoer in te voeren, lijkt de kans klein dat we in Nederland voor niets mogen reizen.
