Volgens het KNMI staat ons later dit jaar mogelijk een El Niño te wachten: een fenomeen dat het weer in de hele wereld gaat beïnvloeden. Wat is de oorsprong van El Niño? En is er een verband met klimaatopwarming? Onze redacteur Birger dook in dit eeuwenoude fenomeen – wat overigens géén orkaan is.
Een wereldwijd hitterecord, overstromingen, meer bosbranden, maar ook grote droogte. Dat is in het kort de tegenspoed die El Niño de wereld in 2024 mogelijk gaat brengen. Het fenomeen ontstaat doordat de tropische Stille Oceaan sterk opwarmt.
De laatste krachtige El Niño vond plaats in 2016. Misschien weet je het nog, het was het jaar waarin alle hitterecords werden verbroken. Met de verwachting van een nieuwe El Niño later dit jaar, bestaat er een goede kans dat 2024 nóg warmer zal zijn. En dat we – tijdelijk – door de cruciale klimaatgrens van 1,5 graden Celsius opwarming gaan breken.
De term El Niño komt van Zuid-Amerikaanse vissers die in de 17e eeuw merkten dat op sommige plekken in de Stille Oceaan het water warmer werd. Ze noemden het verschijnsel 'El Niño de Navidad' (kerstkind) omdat het water in december vaak op zijn warmst was.
El Niño is vernoemd naar kindeke Jezus omdat Zuid-Amerikaanse vissers merkten dat het zeewater in december vaak het warmst was.
El Niño en een bord soep
Maar hoe ontstaat El Niño precies? Dit leggen we uit aan de hand van een bord soep. Stel je voor dat de oceanen van de wereld samen een soep vormen, de wind kun je zien als de lepel waarmee de soep wordt geroerd. Als de wind blijft waaien brandt de soep niet aan.
Zo werkt het globaal ook met de oceanen. Normaal gesproken waaien er winden over de oceanen die het water in beweging brengen. Deze winden duwen warm water vanaf de kust van Zuid-Amerika naar Azië, terwijl koud water uit de diepte naar boven komt. Het is alsof er steeds in de soep wordt geroerd en alles in balans is.
Maar bij El Niño loopt dit systeem in de soep. De winden worden zwakker en het warme water begint terug te stromen naar de kust van Zuid-Amerika. Dit zorgt ervoor dat het water aan die kust veel warmer wordt dan normaal. Deze opwarming van het zeewater heeft enorme gevolgen voor het weer, niet alleen ter plaatse maar over de hele wereld.
De windrichtingen in de normale situatie (in blauw) en tijdens El Niño (in rood). | Infographic gemaakt door de auteur, gebaseerd op NOAA Climate Gov
Hoe vaak komt El Niño voor?
Een El Niño duurt gemiddeld negen tot twaalf maanden en komt elke drie tot zeven jaar voor. Niet elke El Niño is hetzelfde, maar tijdens een El Niño stijgt de gemiddelde wereldwijde temperatuur met ongeveer 0,2 tot 0,5 graad Celsius.
De gevolgen van El Niño zijn over de hele wereld merkbaar, zoals op het onderstaande kaartje te zien is. Het is met name waarneembaar in de tropen. Hier kan het leiden tot verhoogde neerslag en overstromingen in sommige gebieden, terwijl andere regio's te maken krijgen met droogte, zoals Zuidoost-Azië. Ook vergroot El Niño de intensiteit van tropische cyclonen, waardoor de kans op hevige stormen en de schade ervan toeneemt.
De gevolgen van El Niño zijn wereldwijd te merken. | Infographic gemaakt door de auteur, gebaseerd op NOAA Climate Gov
In Europa zijn de effecten van El Niño over het algemeen beperkt, omdat we buiten de belangrijkste invloedsgebieden liggen. De directe weersimpact in Nederland is zeer gering: volgens het KNMI is onze lente na een sterke El Niño vaak wat natter, maar de impact op de rest van het jaar is vrijwel niet meetbaar.
Ondanks de beperkte directe weersimpact in Nederland van El Niño hebben de indirecte gevolgen elders in de wereld wel grote invloed op ons land, vooral omdat we in een geglobaliseerde wereld leven.
Invloed van El Niño op wereldeconomie
Een recente studie wijst uit dat een van de krachtigste El Niño's ooit, die plaatsvond in 1997-1998, resulteerde in een wereldwijd inkomensverlies van maar liefst € 4,6 biljoen. Dit bedrag is vergelijkbaar met vijf keer het Nederlandse bruto binnenlands product - de waarde van alle goederen en diensten die we in een jaar in Nederland produceren.
Naast het inkomensverlies leidt El Niño ook tot stijgende voedselprijzen als gevolg van mislukte oogsten van gewassen die zeer gevoelig zijn voor klimaatverandering en de opwarming van de aarde. Tijdens de heftige El Niño van 2015-2016 werden veel koffieboeren in Colombia getroffen door de gevolgen. Gedurende acht maanden van droge hitte hadden de koffieplanten moeite om vruchten te produceren, en tijdens het hoogseizoen van de oogst was er zelfs helemaal geen koffieproductie mogelijk. Als gevolg hiervan steeg de koffieprijs wereldwijd met zo'n 2,2%, volgens economen.
Ook de oogst van basisgewassen zoals maïs komt in de problemen door El Niño, wat leidt tot hongersnood. In 2016, het heetste jaar in de weerboeken, werd Zuid-Afrika bijvoorbeeld hard getroffen, als de grootste maïsproducent in de regio: de productie daalde maar liefst met 30% ten opzichte van het jaar daarvoor. Om hongersnood te voorkomen moest de Zuid-Afrikaanse regering 6 miljoen ton maïs importeren, dat is ongeveer het gewicht van 6 miljoen personenauto's.
Het Wereldvoedselprogramma waarschuwt dat misoogsten als gevolg van door El Niño veroorzaakte droogte kunnen leiden tot ernstige voedseltekorten in Oost- en Zuid-Afrika. | Foto: Flickr
Hoe zeker is de komst van El Niño?
Als je kijkt naar de schade die de vorige El Niño bracht, snap je waarom het zo belangrijk is om de volgende El Niño te voorspellen. Helaas is het voorspellen een uitdagende klus voor wetenschappers. Zelfs de beste weermodellen kunnen pas op z’n vroegst enkele maanden van tevoren een El Niño voorspellen. Het historische verloop van El Niño laat zien dat het een grillig fenomeen is dat grillig onregelmatig verloopt.
Een cruciale indicator voor de komst van een El Niño is de zeewatertemperatuur in het oostelijke deel van de Stille Oceaan, met name voor de kust van Zuid-Amerika. De afgelopen drie jaar hebben we een periode van La Niña gehad – het zusje van El Niño. Hierbij zijn de zeewatertemperaturen in dat gebied koeler dan het langetermijngemiddelde, namelijk 0,2 graden Celsius lager. Echter, sinds januari 2023 tonen metingen aan dat de zeewatertemperaturen stijgen, wat de kans vergroot op een nieuwe El Niño deze (na-)zomer.
Kans groter dan 90%
De Amerikaanse weerdienst NOAA volgt de ontwikkelingen nauwlettend en heeft een officiële verwachting uitgegeven. Volgens hun laatste schattingen is de kans op een nieuwe El Niño dit jaar nog meer dan 90 procent. Volgens het WMO (de Wereld Meteorologische Organisatie) is het daarom waarschijnlijk dat we in de komende vijf jaar de cruciale grens van 1,5 graden Celsius opwarming van de aarde zullen overschrijden.
Wellicht dat bij het lezen van dit getal je interne alarmbel gaat rinkelen. Het is toch de waarde waar we niet boven willen komen? Dat klopt maar het overschrijden van de 1,5-gradengrens bij de komende El Niño betekent niet dat we deze grens permanent gaan overschrijden. Het zal waarschijnlijk maar in één van de komende vijf jaren gaan gebeuren.
Met een El Niño, gaan we waarschijnlijk de 1,5 graden Celsius grens in de komende vijf jaar ten minste één keer doorbreken. | Foto: Mika Baumeister via Unsplash
Wat is het verband tussen El Niño en La Niña?
Hoewel het momenteel El Niño is die de aandacht trekt, mogen we La Niña (Spaans voor meisje) niet vergeten. Je kunt El Niño en La Niña een beetje zien als de twee uiteinden van een wipwap in een kinderspeeltuin die het weer en de temperatuur op onze planeet in beweging brengen. Het is overigens niet zo dat ze elkaar altijd afwisselen: La Niña komt relatief minder vaak voor dan El Niño. De afwisseling tussen een El Niño- en La Niña-fase schommelt gemiddeld elke drie tot zeven jaar.
Tijdens La Niña-evenementen, die worden gekenmerkt door relatief koud water in het oostelijke deel van de Stille Oceaan, zijn de gevolgen precies omgekeerd: kustgebieden van Zuid-Amerika ervaren droogte, terwijl andere regio's, zoals delen van Zuidoost-Azië en Australië, te maken krijgen met verhoogde neerslag en overstromingen. Zo beleefde Australië in 2022 het natste jaar ooit, met een record aan regenval in Sydney als gevolg van La Niña: 2.200 mm; het dubbele van de neerslag in een gewoon jaar.
De extreme regenval, veroorzaakt door La Niña, deed in 2016 de Menindee-meren in het Zuiden van Australië overstromen. | Foto: Wikimedia Commons
Tot slot: hoe verhoudt klimaatverandering zich tot El Niño en La Niña?
Zoals je kon lezen werd het fenomeen El Niño ergens in de 17e eeuw ontdekt. Wetenschappers zijn van mening dat ze niet direct worden veroorzaakt door klimaatverandering. Maar dat het hier gaat om natuurlijke cycli die al duizenden jaren voorkomen. Dit betekent echter niet dat de huidige opwarming van de aarde en de hieruit voortvloeiende gemiddelde stijging van de zeewatertemperatuur geen invloed gaan hebben op El Niño en La Niña. Op dit moment is nog niet volledig duidelijk hoe klimaatverandering invloed gaat hebben op El Niño.
Toch zijn de meeste experts het erover eens dat de opwarming zal leiden tot intensievere en/of frequentere El Niño’s. Verder onderzoek is echter nodig om de precieze gevolgen van klimaatverandering op deze twee weersverschijnselen vast te stellen. Eén ding staat vast: hoe vaker we El Niño’s gaan meemaken, hoe groter de impact op ons toch al veranderende klimaat. Het is daarom van cruciaal belang dat we doorgaan met het verminderen van onze CO2-uitstoot.
