Aan de bouwwoede in de wereld komt voorlopig nog geen einde, zeker gezien de hoge woningnood in Nederland. Maar het bouwen zelf en de productie van bouwmaterialen is vervuilend, kost energie en put onze aarde uit. Tijd voor slimmer en natuurvriendelijk bouwen met muren van hennep en bruggen van wc-papier.
De term biobased bouwen en biobased materialen kom je steeds vaker tegen. Een strikte definitie van biobased bestaat niet, maar het gaat in alle gevallen om natuurlijke, hernieuwbare grondstoffen. “Biobased is alles wat door een organisme is geproduceerd”, schetst Willem Böttger, lector Biobased Bouwen, verbonden aan het Centre of Expertise Biobased Economy, een samenwerkingsverband van Hogeschool Zeeland en Avans. “Schelpen, hout, vezels, allemaal afkomstig uit de korte cyclus en regeneratief.”
Zo krijg je bijvoorbeeld isolatiemateriaal van riet of lisdodde, vezelplaten van zeewier en vloeren van riet en schimmelweefsel. Maar ook hout, zeker als het onbewerkt is, is een biobased bouwmateriaal.
Vogelkijkhut Tij langs het Haringvliet, geheel opgebouwd uit natuurlijke materialen. Foto: Centre of Expertise Biobased Economy
Er zijn drie belangrijke redenen om biobased bouwmaterialen te gebruiken:
Nu worden in de bouw vooral veel beton en staal gebruikt, materialen die enorm veel energie kosten om te produceren. Dat geldt veel minder voor biobased materialen; bovendien houden deze juist CO₂ vast. Ook kan het materiaal in enkele decennia weer teruggroeien, in tegenstelling tot bijvoorbeeld aardolie, dat gedurende miljoenen jaren is ontstaan en nu in korte tijd wordt opgebruikt.
Vaak maakt biobased het bouwen zelf ook milieuvriendelijker, bijvoorbeeld doordat materialen lichter zijn, en er minder energie gebruikt wordt tijdens het transport en de bouw. Daardoor worden minder CO₂ en stikstof uitgestoten.
Een van de belangrijke aardmaterialen, die ook in beton wordt gebruikt, is zand. En anders dan veel mensen denken, wordt deze grondstof schaars. Dat geldt ook voor veel stoffen die uit mijnen komen, zoals het metaal boron. “Dat wordt gebruikt in glaswol, om te zorgen dat het glas niet breekt”, legt lector Böttger uit. “Vijftig procent van de boron wereldwijd gaat naar glaswolindustrie, terwijl we dit soort aardmaterialen ook nodig hebben voor elektrische auto’s en windmolens. Dat betekent dat je beter kunt inzetten op echte vermindering van energiegebruik voor bouwmaterialen dan op vergroening van die energie.”
Andere redenen om voor natuurlijk materiaal te kiezen zijn de gezondheid en het comfort. “We gebruiken nu veelal isolatiemateriaal met piepschuim waardoor het te vochtig wordt in huis. Om dat op te lossen bouwen we weer allerlei ventilatie-installaties. Het is dus eigenlijk simpeler om natuurlijke materialen te gebruiken die het vocht opnemen, zoals je met hardlopen ook beter vocht opneemt met kleding van katoen dan met nylon”, aldus Böttger.
Biocomposiet op basis van vlasvezel, een biobased isolatiemateriaal. Foto: Centre of Expertise Biobased Economy
Er zijn nu al tal van biobased materialen op de markt, ook materialen die van oudsher bekend zijn, maar steeds minder gebruikt worden. “Kijk naar hout, daar bouwen we in Nederland heel weinig mee, terwijl het in Duitsland veel meer gebruikt wordt en in Scandinavië eigenlijk standaard is”, zegt Böttger. Daarnaast bestaan er diverse composieten: houtzaagsel of plantmateriaal dat geperst en gelijmd is, tegenwoordig steeds vaker met een lijm of hars van natuurlijke oorsprong.
“En denk aan linoleum, dat wordt gemaakt van lijnzaadolie en voor 98 procent biobased is. Vroeger werd dit heel veel gebruikt voor vloeren. Tegenwoordig hebben mensen liever een milieubelastende PVC-vloer omdat je er net leukere kleurtjes mee kunt maken. We zouden weer meer gebruik moeten maken van hout en linoleum. Verder is er ook isolatiemateriaal van vlas en hennep dat al 20 à 30 jaar bestaat en gewoon bij de bouwmarkt verkrijgbaar is en heel goed werkt”, aldus Böttger.
Op niet al te lange termijn verwacht Böttger veel van mycelium. Dat is het dradennetwerk dat schimmels in de bodem aanleggen. Door schimmels op bijvoorbeeld houtsnippers, riet of stro te laten groeien, verteren ze de plantenresten deels en binden ze die met hun schimmelresten aan elkaar. Wanneer dat proces op tijd gestopt kan worden, ontstaat een stevig mengsel van plantenresten en schimmels: ideaal om onder andere tassen, vloeren, geluidspanelen en zelfs bakstenen van te maken. “Daar wordt veel mee geëxperimenteerd en over een jaar of vijf zal dat meer gebruikt worden”, verwacht Böttger.
Biocomposiet op basis van vlasvezel, een biobased isolatiemateriaal. Foto: Centre of Expertise Biobased Economy
Ook al komt houtbouw in Nederland nu niet zo vaak voor, er komen wel steeds meer gebouwen die grotendeels uit hout bestaan. Naast particuliere houten woningen – al dan niet met veel andere biobased materialen - zijn er ook plannen voor grote gebouwen van hout.
In Amsterdam verrijst momenteel de woontoren Haut van 73 meter, al zal deze binnen enkele jaren overtroefd worden door het houten Dutch Mountains in Eindhoven, waarvan de hoogste toren 130 meter de lucht in gaat. Daarnaast zijn er vooral veel voorbeeldprojecten, zoals de constructie Growing Pavilion op de Dutch Design Week van 2019, dat bestond uit diverse biobased bouwmaterialen en een opvallende muur van mycelium.
Eind 2021 verrijst in Amsterdam de woontoren Haut, een van de grootste houten gebouwen van Europa.
Alhoewel er al veel geschikt biobased materiaal en duurzame bouwmaterialen op de markt zijn en er mooie voorbeelden worden gerealiseerd, wordt het in Nederland niet op grote schaal gebruikt. Daarvoor mist nog een stimulerende prikkel, meent Böttger. “In Duitsland, België en Engeland wordt veel meer door mensen zelf gebouwd, en dan kiezen ze voor milieuvriendelijke en gezonde materialen. In Nederland wordt gebouwd door woningcorporaties en projectontwikkelaars en die gaan eerder voor lage kosten en weinig risico."
"We ontwikkelen wel heel mooie dingen, er is namelijk wel subsidie voor innovatie, maar niet voor de vervolgstap, dus het gebruik blijft achter. Daarom moet ook de productie of gebruik van biobased materialen gesubsidieerd, of er moet een serieuze CO₂-taks komen, zodat mensen niet automatisch kiezen voor de goedkopere, vervuilende materialen”, aldus Böttger.
Er zijn ontelbare bronnen voor biobased materialen denkbaar, maar Böttger ziet toch het meest in gebruik van afval. “Die kant moeten we echt op. Ik verwacht dat we alle landbouwgrond nodig zullen hebben om 9 miljard mensen van voedsel te voorzien, dus bouwmaterialen moeten dan komen van plantenresten uit de landbouw, uit etensresten en uit het riool.”
Dat laatste is namelijk een serieuze optie, waar nu al mee wordt geëxperimenteerd. “Er wordt al geëxperimenteerd met bouwmaterialen van wc papier”, zegt Böttger. “Wc-papier is eigenlijk een heel mooie grondstof, het bevat een heel sterke, pure cellulose, terwijl het nu na gebruik als afval wordt gezien. Als je wc-papier combineert met hars, dat ook uit rioolwater wordt gewonnen, kun je er bruggen van bouwen. Bovendien zit er in rioolwater veel fosfaat, dat bij lozing vervuilend is, maar dat in bouwmaterialen als brandvertrager kan werken. Dit soort toepassingen zit nog echt in de laboratoriumfase, maar ik verwacht er veel van. Bouwen met afval dat uiteindelijk gecomposteerd kan worden.”
Dit huis heeft een gevel van gerecycled toiletpapier, kalk uit drinkwaterproductie en hars op basis van restmaterialen van biobrandstoffen. Foto: Centre of Expertise Biobased Economy
ASN Bank heeft zich als eerste bank aangesloten bij het programma ‘Ruimte voor biobased bouwen’ dat in opdracht van het ministerie van BZK wordt uitgevoerd. Bouwbedrijven, beleidsmakers, bewoners, architecten, projectontwikkelaars en duurzame ondernemers onderzoeken hierin hoe duurzame en compacte verstedelijking versneld kunnen worden, onder meer door kennis uit te wisselen en intensiever met elkaar samen te werken.
ASN Bank ondertekende daarnaast de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen, een overeenkomst tussen gemeenten, provincies, ministeries, diverse kennis-, netwerk- en platformorganisaties en private partijen om zich in te zetten voor een versnelling en verbetering in het circulair biobased bouwen in de stad. Zo hoopt de bank de Nederlandse woningmarkt nog een beetje meer te vergroenen.
