We staan er liever niet bij stil, maar krijgen er ooit allemaal mee te maken: het verlies van geliefden of onze eigen sterfelijkheid. Nu steeds meer mensen zich tijdens hun leven bekommeren om de toekomst van onze planeet, vragen wij ons af: wat zijn eigenlijk de mogelijkheden om te kiezen voor een duurzame uitvaart?
Een milieuvriendelijke uitvaart
Heel eerlijk: een uitvaart is doorgaans niet bepaald milieuvriendelijk. Mensen reizen van heinde en verre naar één plek, het lichaam van de overledene wordt intensief gekoeld tot de dag van de uitvaart, en de overledene ligt vaak in een kist van hout waarvoor een boom is gekapt. Om een indruk te geven van de milieu-impact: TNO berekende dat een crematie al snel evenveel CO₂ uitstoot als een enkele vlucht van Amsterdam naar Madrid.
Toch zijn er veel mogelijkheden om die laatste reis zo groen mogelijk af te leggen. Denk aan kleine(re) keuzes, zoals het gebruik van natuurlijke stoffen voor de kleding die de overledene draagt, duurzame catering, of het digitaal versturen van de rouwkaarten. Met de volgende opties voor een duurzame uitvaart maak je nóg minder impact op het milieu.
Een warmer afscheid
Het geeft troost om de tijd en rust te kunnen nemen voor het definitieve afscheid van een dierbare. Tussen al het geregel door steeds nog even bij hem of haar te kunnen zitten. Mits de overledene thuis ligt opgebaard natuurlijk. Die periode tot aan de uitvaart duurt ongeveer een week.
Om het lichaam in goede staat te houden, wordt het vaak gekoeld op een koelplaat. Een elektrisch motortje zorgt dan dag en nacht voor een constante temperatuur van net onder nul. Dit slurpt niet alleen energie, maar zorgt ook voor wat ijzige laatste aanrakingen. Er zijn ook opties voor een iets warmer afscheid - voor zowel de nabestaanden als het milieu.
Als natuurlijk alternatief voor koelen gebruiken steeds meer uitvaartondernemers de Bio Sac 200. Dit zijn zakjes gevuld met actieve koolstof en geïmpregneerde klei die onder de kleding op de buik van de overledene worden gelegd. Deze stoffen absorberen gassen en geuren, en zorgen zo voor een volledig natuurlijke en warmere manier van opbaren.
Graszoden zorgen voor een natuurlijke manier van koelen | Foto: De Wilgenstudio, Natuurlijk Afscheid
Een andere methode die voor verkoeling zorgt is het plaatsen van graszoden onder het bed, de baar of de kist. Door het gras twee à drie keer per dag te besprenkelen met een mix van water, vloeibaar silicium (een mineraal) en etherische rozemarijnolie ontstaat er een verdampingsproces dat de ruimte koel houdt. Bovendien groeit het gras door, wat warmte onttrekt aan de ruimte. De oliën in het water zorgen voor een frisse geur. Een mooie gedachte: de graszoden kunnen in de tuin (terug)geplaatst worden als levend gedenkteken.
100% afbreekbare uitvaartkisten
Ook de keuze voor een uitvaartkist heeft een flinke impact op hoe duurzaam een begrafenis of crematie is. Veel kisten zijn bijvoorbeeld gemaakt van spaanplaat met veel lijm erin verwerkt. Niet bepaald duurzaam als dit materiaal onder de grond of in de verbrandingsoven verdwijnt. Een milieuvriendelijke optie is een kist of baar van wilgentenen of onbewerkt Nederlands hout. Bijvoorbeeld de ‘Groene Uitvaartkist’ van Staatsbosbeheer. Voor elke kist plant Staatsbosbeheer een nieuwe boom terug, de nabestaanden krijgen daarvan een certificaat. Daarnaast krijgt de organisatie voor elke geleverde groene uitvaartkist € 50 voor het beheer van de natuur.
Maar onbewerkt hout is niet het enige natuurlijk afbreekbare materiaal. Je kunt ook kiezen voor een kist gemaakt van karton. Deze FAIR coffins zijn gemaakt van gerecycled kartonachtig plaatmateriaal dat 100% biologisch afbreekbaar is. Een andere voorloper in duurzame uitvaartkisten is het bedrijf Onora, dat kisten van bioplastic maakt. De basis? Aardappelzetmeel of maïs. Ook deze kisten zijn volledig biologisch afbreekbaar.
De uitvaartkist van Onora is gemaakt van bioplastic en is 100% afbreekbaar | Foto: Onora
Dan bestaat er ook nog zoiets als een levende doodskist. ASN Bank Wereldprijs-winnaar Loop Biotech laat mycelium (het netwerk van schimmeldraden van paddestoelen) in de vorm van een kist groeien, waardoor een uitvaartkist ontstaat die volledig opgaat in de natuur. En dat niet alleen, deze Loop Living Cocoon verrijkt de bodem ook nog eens met voedingsstoffen en is zo een bron van nieuw leven.
De levende doodskist van Loop Biotech is een bron van nieuw leven | Foto: Loop Biotech
Natuurbegraven: eeuwig rusten in de natuur
Op dit moment zijn er in Nederland drie opties na het overlijden: begraven, cremeren of je lichaam beschikbaar stellen voor de wetenschap. Dit zijn al best lang de enige opties en de behoefte naar (duurzamere) alternatieven groeit. Voorloper op het gebied van milieuvriendelijke uitvaarten in Nederland is Susanne Duijvestein van Bij Afscheid. Als zelfstandig begrafenisondernemer laat zij mensen kennismaken met alternatieve vormen van begraven en cremeren. Zoals bijvoorbeeld natuurbegraven.
'Natuurbegraven is enorm in opkomst’, aldus Susanne. 'Omdat ook de beleving van het bezoeken van een graf totaal anders is; je wandelt door een bos of over de heide. Bovendien is natuurbegraven een financieringsvorm voor de onder druk staande natuur in ons land.'
Bij natuurbegraven wordt het lichaam begraven in een natuurgebied in plaats van op een begraafplaats. Uiteindelijk zal het graf volledig opgaan in de natuur. Daarom gelden strikte regels voor bijvoorbeeld de materialen van de kist en de kleding van de overledene. Die moeten volledig biologisch afbreekbaar zijn. Met een natuurgraf krijgt een lichaam een eeuwige plek in de natuur: het grafrecht hoeft nooit verlengd te worden en de natuurbegraafplaats blijft voor altijd natuur. Een mooie gedachte.
Natuurbegraafplaats Schoorsveld in Heeze | Foto: Natuurbegraven Nederland
Natuurmonumenten is een van de natuurbeheerders die natuurbegraven mogelijk maakt, samen met Natuurbegraven Nederland. Het ontwikkelen van natuurbegraafplaatsen gebeurt alleen als daardoor de natuur meer ruimte krijgt en sterker gemaakt wordt. Bomen kunnen groter groeien en de leefgebieden van dieren worden niet verstoord. Het geld dat Natuurmonumenten verdient aan natuurbegraafplaatsen wordt geïnvesteerd in extra natuurprojecten in het gebied.
Humusatie: humaan composteren
Naast begraven en cremeren zijn er alternatieve lichaamsbestemmingen in opkomst. Eén daarvan is humusatie, ook wel veraarden genoemd. Oftewel: een lichaam na de dood composteren. Susanne: 'De overledene wordt in een lijkwade van ecologisch afbreekbare stof gewikkeld, zonder kleding en sieraden. Het lichaam wordt op een bed van gesnoeid hout en plantenresten geplaatst en vervolgens bedekt met een laag compost van plantaardige materie.'
De stoffelijke resten transformeren tot vruchtbare grond en na ongeveer een jaar kunnen de nabestaanden deze compost ophalen. 'Deze kan worden gebruikt op eigen erf, bijvoorbeeld om een nieuwe boom mee te planten ter nagedachtenis aan iemands leven.'
Met veraarden transformeert de dood in nieuw leven | Foto: Susanne Duijvestein
De eerste plek ter wereld waar deze ‘bovengrondse ontbinding’ bij de wet werd toegestaan was de Amerikaanse staat Washington (sinds 2019). In Europa heeft Duitsland de primeur: de deelstaat Sleeswijk-Holstein maakt ‘reerdigung’ mogelijk. Het bedrijf Meine Erde opende daar in 2022 een eerste locatie. In Nederland is humusatie nog niet toegestaan.
Susanne Duijvestein maakt zich samen met andere ondernemers in de uitvaartbranche hard om deze vorm van lijkbezorging ook in Nederland mogelijk te maken. ‘Na overlijden zou een lichaam een natuurlijk transformatieproces kunnen volgen, waarbij we de intelligentie van de natuur zo goed als mogelijk benutten. Om zo, met een zo laag mogelijke milieubelasting, op een natuurlijke manier deze wereld te verlaten.’
In 2020 gaf de Gezondheidsraad aan het kabinet aan dat er te weinig informatie over humaan composteren beschikbaar is om deze optie goed te beoordelen. Susanne: ‘Inmiddels is deze informatie er wel dankzij de ontwikkelingen in Duitsland, dus dit biedt perspectief voor een mogelijke legalisatie hier.’
Resomeren: cremeren met water
Een andere alternatieve lichaamsbestemming waar steeds meer belangstelling voor is, is resomeren. Ook wel biocremeren genoemd. Resomeren lijkt op cremeren, maar in plaats van vuur wordt water gebruikt. Heet water, gemengd met een speciale vloeistof (kaliumhydroxide), ontbindt het lichaam in zo'n drie uur. De botten blijven over, maar zijn dan zo broos, dat ze vermalen kunnen worden tot wit poeder. Deze methode is volgens TNO minder milieubelastend dan begraven en cremeren.
In Nederland is resomeren nu alleen nog maar toegestaan met huisdieren. In Amerika, Canada en Groot-Brittannië is deze watercrematie al een legale optie voor mensen. De verwachting is dat Nederland snel volgt met de aanstaande aanpassing van de Wet op Lijkbezorging, waarschijnlijk in 2024.
Wil je weten hoe resomeren precies werkt? In deze video van NOS op 3 wordt het proces uitgelegd.
Van as tot boom
Voor wie kiest voor een (water)crematie zijn er verschillende opties om de as (of het overgebleven witte poeder) op een milieuvriendelijke manier te bewaren. Bijvoorbeeld in een urn van natuurlijk materiaal als klei, hout of plantenextracten. Maar wist je dat de as of het poeder ook een voedingsbodem kan zijn voor nieuw leven? Je kunt er een boom of plant uit laten groeien als duurzame herinnering aan je dierbare.
Bijvoorbeeld in de Bios Urn, van het Spaanse bedrijf Bios. Een volledig biologisch afbreekbare urn met twee compartimenten. In het onderste deel gaat de as, in het bovenste deel aarde met een boomzaadje naar keuze. Als het zaadje groeit, komen de wortels in contact met de as waaruit ze voedingsstoffen halen voor de boom (of plant). De urn is te koop vanaf zo'n € 150 en is er ook in een variant voor huisdieren.
Uit deze levende urn van mycelium groeit een boom of plant die zijn voeding uit de as haalt | Foto: BioGroeiUrn van BiosUrna
Er bestaat ook een levende urn van mycelium: de BioGroeiUrn. In een speciale mal groeit een web van schimmeldraden in de vorm van een urn. Hierin past de as van een overledene en het wortelbed van een zaailing. De boom of plant haalt zijn voeding uit de as én uit de voedingsstoffen die mycelium produceert. De BioGroeiUrn kost zo’n € 200.
Na de dood veranderen in koraal
Waar je na de dood op het land kunt uitgroeien tot een boom, kun je op de bodem van de zee veranderen in koraal. Dat gebeurt in de VS, waar de organisatie Eternal Reefs koraalrifballen - van pH-neutraal beton vermengd met de as van een overleden persoon - op de zeebodem plaatst. Deze ‘Reef Balls’ zijn meer dan een meter hoog en twee meter breed. Hun ruwe oppervlak heeft een soortgelijke structuur als een koraalrif. Daarmee zijn ze een ideale groeibodem voor algen, koralen en andere zeedieren en -planten.
Voor de kust van Texas tot aan New Jersey liggen inmiddels zo’n 3.000 herdenkingsrifballen. Nabestaanden hebben de GPS-coördinaten van de laatste rustplaats van hun dierbare. De ballen kosten tussen de €2.600 en € 6.600, met die opbrengst worden meer kunstmatige koraalriffen geplaatst.
In Nederland hebben we dit soort rif-rustplaatsen (nog) niet. Tot spijt van kunstenaar Jonat Deelstra die na de dood niets liever wil dan eindigen op de bodem van de Noordzee. Zijn project ‘Uitvaartcentrum: De Noordzee’ bestaat uit een serie keramische eieren (urnen). Ooit wil hij zijn eigen as in zo’n ei laten gieten en naar de bodem van de Noordzee worden getakeld, zodat zeeanjelieren, mosselen en oesters zich aan hem vastklampen. ‘Zo draag je na je overlijden bij aan de groei van de biodiversiteit en nieuw leven onder water’, schrijft hij.
Momenteel maakt Jonat een documentaire over zijn inspanningen om een onderwaterbegraafplaats op zee te realiseren. Houd zijn Instagram in de gaten voor updates.
Met ‘Uitvaartcentrum: De Noordzee’ verander je eerst in een kunstwerk en dan in koraal | Foto: Jonat Deelstra
Een circulaire grafsteen
Hoe zit het met begraven, zijn daar ook groene(re) opties voor een herdenkingsmonument? Jazeker. En als we de cijfers van NOS horen, is dat hard nodig: het maken en vervoeren van een grafsteen zorgt voor zo'n 95 kilogram CO2-uitstoot per persoon. Jaarlijks komt er namelijk zo'n twintig miljoen kilo aan grafstenen naar Nederland, vooral uit China en India. Waarom eigenlijk granieten grafstenen van ver weg hierheen slepen als je ook bestaande grafstenen kunt hergebruiken, dacht de organisatie Circle Stone. En dat is precies wat ze sinds 2018 doet: stenen een nieuw leven geven.
In de meeste gevallen wordt een steen maar zo’n tien tot twintig jaar (periode van grafrust) op een graf gebruikt. Wanneer nabestaanden afstand doen van het graf, eindigt de eeuwenoude natuursteen kapotgehakt in het wegdek. Circle Stone zorgt ervoor dat honderdduizenden grafstenen opnieuw geplaatst kunnen worden.
Aangesloten steenhouwers maken de steen weer als nieuw door de persoonsgegevens, vuil en aanslag te verwijderen en de steen te polijsten. Vervolgens kan de steen opnieuw gepersonaliseerd worden. Al met al een tijdrovende precisieklus, waardoor een Circle Stone ongeveer hetzelfde kost als een geïmporteerde steen uit Azië.
Energieneutraal rouwvervoer
Dan zijn we aanbeland bij de laatste reis. Zelfs die kan groen(er) afgelegd worden. In de meeste gevallen wordt de kist van de overledene vervoerd in een rouwauto met daarachter een stoet aan volgauto’s. Voor wie deze weg uitstootloos af wil leggen is er een mooi (en intiemer) alternatief: de rouwbakfiets. Op verschillende plekken in midden Nederland kun je deze huren. Met of zonder fietschauffeur. De bak rondom de kist kan vol gelegd worden met (lokale) bloemen van het seizoen. De kosten voor het huren van de rouwbakfiets (zonder vervoer en chauffeur) zijn € 150 per dag.
Zelfs de laatste reis kan groen worden afgelegd | Foto: rouwbakfiets.nl
De wereld mooier doorgeven
Met een duurzame uitvaart kun je je groene idealen blijven uitdragen, ook als je er niet meer bent. Een handig kompas bij het uitzoeken van een duurzame uitvaartverzorger is GreenLeave: een samenwerkingsverband van uitvaartondernemers die streven naar 100% duurzame uitvaarten in Nederland.
Welke keuzes je ook maakt – voor jezelf of een geliefde – met een duurzame uitvaart geef je de wereld net een stukje schoner en mooier door aan toekomstige generaties.
