Wij hebben de natuur lange tijd als een onuitputtelijke voorraadkast behandeld. Nu leven we met de gevolgen: extreme droogte, verzurende oceanen, ontzettend warm weer en een achteruithollende biodiversiteit. De vraag is nu: wat is de meest effectieve manier om onze natuur te beschermen tegen schade die wij mensen haar aanbrengen? Experts zeggen dat het toekennen van rechten aan bossen, rivieren en diersoorten onze beste optie is.
Maar hoe zit dat precies? En welke natuurgebieden hebben al rechten? Wij vertellen je er alles over in dit artikel.
Groene revolutie in de rechtszaal
Klimaatverandering tegengaan via de rechter is recent uitgegroeid tot een van de meest effectieve manieren van klimaatactivisme.
Neem bijvoorbeeld de klimaatzaak van Urgenda in 2019 tegen de Nederlandse Staat. Daarin werd beslist dat de overheid de uitstoot van broeikasgassen drastisch moet verminderen.
Denk ook aan de klimaatzaak tegen Shell. Milieudefensie spande de zaak tegen de olie- en gasgigant aan omdat het Shell beschuldigt van gevaarlijke klimaatverandering: bijdrage aan de opwarming van de aarde boven de afgesproken grens van 1,5 °C uit het Parijs-Akkoord.
Deze klimaatrechtszaken weerspiegelen een bredere trend: de natuur eist langzaam maar zeker haar plek op in de rechtszaal.
Is de rechtspraak inderdaad de weg naar een groenere toekomst? Volgens juriste Dr. Laura Burgers, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, wel, maar dan op een andere manier: de natuur zelf moet een rechtspersoon worden met wettelijke rechten.
De directeur van Milieudefensie, Donald Pols, wordt geïnterviewd voor de Haagse rechtbank, waar hij Shell voor de rechter daagt. | Foto: Marten van Dijl/Milieudefensie
De natuur als eigen rechtspersoon
Tegenwoordig zien wij mens en natuur als twee gescheiden dingen in de westerse wereld. Dit is weerspiegeld in het recht: aan de ene kant gelden mensen en organisaties als rechtspersonen. Zij moeten aan bepaalde wetten voldoen, zoals het betalen van belasting, en kunnen naar de rechter stappen als hun onrecht is aangedaan. Aan de andere kant gelden dieren, planten en ecosystemen alleen als gebruiksvoorwerpen voor het recht.
Stel dat een stuk grond onvruchtbaar raakt door een olielekkage. Dan kun je alleen een rechtszaak beginnen als er bijvoorbeeld boeren op het land wonen die schade wordt toegebracht. Als er enkel wilde dieren op het grondgebied leven, dan kun je er juridisch gezien weinig tegen doen.
Het erkennen van de natuur als eigen rechtspersoon gaat dus over het erkennen dat onze ecosystemen - inclusief bomen, oceanen, dieren en bergen - rechten hebben, net zoals mensen, bedrijven en staten.
Blije advocaten na het winnen van de Urgenda-klimaatzaak die de Nederlandse staat verplicht om fors minder CO2 uit te stoten | Foto: Urgenda
Manieren om de natuur rechten te geven
Er zijn twee manieren om de natuur als rechtspersoon te erkennen: je kunt de natuur als geheel of een specifiek natuurgebied rechten geven.
Optie 1: geef de hele natuur rechten
De eerste variant is onder andere in Ecuador gebruikt. Het Zuid-Amerikaanse land werd in 2008 het eerste land ter wereld dat de rechten van de natuur vastlegde in de grondwet. Daarin staat dat Pachamama (Moeder Natuur) recht heeft op bestaan. Iedere Ecuadoraan kan naar de rechter stappen om die vastgelegde rechten van de natuur te handhaven.
Er is echter wel een grote maas in de aangenomen wet: de rechten van de natuur worden als minder belangrijk dan de nationale ontwikkeling gezien. Natuurlijke hulpbronnen in Ecuador, zoals mineralen en goud, zijn namelijk nog steeds in het bezit van de overheid. En de regering kan deze grondstoffen naar eigen belang delven, zonder overleg met de lokale bevolking.
Zoals Alberto Acosta, de voormalige Ecuadoraanse minister van energie en mijnbouw, in 2009 in een interview liet weten: "de mijnbouw [is] fundamenteel voor de vooruitgang van het land. We kunnen niet als bedelaars op een zak goud gaan zitten."
Toch is de grondwet een belangrijke stap in de goede richting. Sinds de primeur van het Zuid-Amerikaanse land volgen ook andere landen, zoals Oeganda in 2019. Daarnaast heeft de wet ook al tot een eerste overwinning geleid: in een zaak op de Galapagoseilanden zette de rechter een streep door een plan om nieuwe wegen aan te leggen, op basis van de grondwet. Het hof oordeelde dat de aanleg van de wegen de leefomgeving van de iguana en andere soorten ernstig bedreigde.
Een Ecuadoraanse rechter blokkeerde een wegenbouwproject om iguana's op de Galapagos-eilanden te beschermen. | Foto: Simon Matzinger via Unsplash
Optie 2: geef een specifiek natuurgebied rechten
De tweede en meest voorkomende optie is om een stuk natuur te erkennen als rechtspersoon. Vaak gaat het hier niet alleen om de unieke flora en fauna in een gebied te beschermen, maar ook de inheemse stammen die er wonen. Met name Nieuw-Zeeland heeft in de afgelopen jaren natuurgebieden, en de volkeren die daar leven, rechten gegeven.
Zo kende het land in 2014 rechten toe aan het Te Urewera-bos, het oorspronkelijke leefgebied van de Tūhoe, een lokale Māoristam. Voor deze bevolking bestaat er geen scheiding tussen mens en natuur: zij zien zichzelf als één met en gelijk aan bergen, rivieren, en bomen. Volgens de Tūhoe vormt het woud de bron van hun identiteit. Hun diepste wens is om eeuwig verbonden te worden met de grond door het wettelijk vast te leggen. Sinds de eerste Europese kolonisten voet aan wal zetten in de 18e eeuw, voerden de Tūhoe strijd voor hun rechten en leefgebied. Nu is er eindelijk de Te Urewera-wet, die stelt dat het park de heilige woonplaats van de Tūhoe is en voor essentieel belang is voor hun cultuur en voortbestaan.
Op eenzelfde manier kregen de Whanganui-rivier en de Taranaki-berg de status als rechtspersoon toegekend. Iedereen in Nieuw-Zeeland kan dus naar de rechter stappen als de belangen van deze natuurgebieden worden geschonden. Dit is vergelijkbaar met de rechten van bijvoorbeeld een bedrijf: als een kantoorgebouw wordt vernield dan kan de onderneming een zaak aanspannen.
Sinds kort heeft ook de Taranaki-berg rechten in Nieuw-Zeeland. | Foto: Yoann Laheurte via Unsplash
Rechten voor De Waddenzee
Ook in Nederland gaan er stemmen op om, net als andere landen, het recht van de natuur in de grondwet op te nemen. Eén van de ecosystemen die in aanmerking moet komen voor wettelijke bescherming is het Waddengebied: Nederlands grootste en meest biodiverse natuurgebied.
Het beschermen van de Hollandse flora en fauna in deze regio is hard nodig, want Nederland is kampioen biodiversiteitsverlies. Daarnaast vormt het Waddengebied een belangrijke buffer tegen de stijgende zeespiegel door klimaatverandering. Kortom: het ecosysteem heeft een grote waarde voor ons en toekomstige generaties.
Zeehonden rusten uit op het Wad, het grootste en meeste biodiverse natuurgebied van Nederland. | Foto: Jan Ubels via Flickr
Alhoewel het Kabinet-Rutte III een 'Beheerautoriteit Waddenzee' heeft aangesteld om het gebied te beschermen, is dit onvoldoende: de autoriteit is slechts uitvoerder van wat er in Den Haag wordt beslist. Daardoor kan het makkelijk worden omzeild bij kwesties als aardgaswinning op zee.
Om het Waddengebied écht te beschermen moet Nederland daarom aansluiten bij landen als Nieuw-Zeeland en de Waddenzee als eigen rechtspersoon erkennen in de grondwet. Dan krijgt het een eigen bestuur, middelen en macht, net zoals een waterschap of bedrijf. Zo weten we zeker dat het Waddengebied niet wordt aangetast en dat ook volgende generaties van dit prachtig stukje Nederlandse natuur kunnen blijven genieten.
