Met de invoering van statiegeld op kleine plastic flesjes en blikjes, wordt het statiegeldsysteem in Nederland steeds uitgebreider. Per 1 juli 2023 komt daar ook nog eens een verbod op gratis koffiebekers en voedselverpakkingen aan. Hoe zit dat statiegeldsysteem eigenlijk in elkaar? En waarom duurde het zo lang voordat alles gewoon ingeleverd kan worden? Wij zochten het uit.
De geschiedenis van statiegeld
Statiegeld wordt tegenwoordig vooral geassocieerd met minder zwerfafval, inzamelingsacties van de voetbalvereniging en machines in de supermarkt. Maar wist je dat statiegeld in de jaren 50 is opgezet door leveranciers van producten, om de kosten voor hun verpakkingsmateriaal zo laag mogelijk te houden? Het bekendste voorbeeld is misschien wel de glazen melkfles van de melkboer, waar vroeger al statiegeld op werd geheven.
Toen de eighties om de hoek kwamen kijken, vond er echter een omslag plaats. De kosten van verpakkingen werden - door het gebruik van plastics - zo laag dat hergebruik niet meer loonde. Zo werden koekjestrommels vervangen door kartonnen dozen en werd melk niet meer in een glazen statiegeldfles maar in een tetrapack verpakt. Er werd alleen nog statiegeld op literflessen frisdrank geheven. Deze verandering werd mede veroorzaakt door de opkomst van warenhuizen en grotere supermarkten, die geen zware verpakkingen wilden terugnemen.
Bijna al het glas gaat tegenwoordig naar de glasbak. Op bierflesjes en biologische zuivel in glas zit vaak nog wel statiegeld. Even checken dus!
Van puin naar poen
Wat toen nog géén afweging was, was de enorme toename aan zwerfafval door producten zonder statiegeld. Jaarlijks zijn dit tussen de 50-100 miljoen plastic flesjes en 100-160 miljoen blikjes. In andere woorden: elke dag 4 vuilniswagens vol flesjes en 5 vuilniswagens vol blikjes in de natuur. De invoer van statiegeld op kleine flesjes en blikjes kan dit wel 70 tot 90 procent verminderen, aldus onderzoek. Dit zijn minstens een half miljoen plastic flesjes minder op straat!
Nu vraag je je vast af… Waarom is dat statiegeld niet meteen ingevoerd nadat de glazen flessen verdwenen? Al in 1998 was minister Pronk hiermee bezig, maar het bedrijfsleven was tegen. Zij vonden een statiegeldsysteem te duur. Daarom werd gekozen voor ‘zelfcontrole door het bedrijfsleven’ en het plaatsen van blikvangers en prullenbakken in de openbare ruimte.
In 2006 werd uiteindelijk toch een wet aangenomen waarmee alle niet-kartonnen drankverpakkingen statiegeldplichtig zouden worden als het bedrijfsleven niet voor de vermindering van zwerfafval zou zorgen.
Wat levert statiegeld op?
De wet werd dan misschien wel aangenomen, maar vervolgens nooit uitgevoerd. Toen het er rond 2011 even op leek dat het bedrijfsleven wél voor minder zwerfvuil kon zorgen, werd zelfs voorgesteld om ook statiegeld op grote plastic flessen af te schaffen. De reden? Het was niet kostenefficiënt.
Alleen de PVV en VVD steunden dit idee en er kwam veel kritiek op dit plan. De kostenberekening was namelijk gebaseerd op een rapport dat vol met slordigheden zat.
Zo werd er niet gekeken naar de kostenbesparing die statiegeld kan opleveren. Bijvoorbeeld door de ‘winst’ op niet ingeleverde flessen en bonnetjes (dit kan oplopen tot 121 miljoen euro per jaar!), of doordat minder kosten maken voor het opruimen van zwerfvuil (80 miljoen) en het leeghalen van afvalbakken (tot 10 miljoen per jaar).
Bovendien levert statiegeld CO₂-besparing op: 44 kiloton. CO₂-reductie kan ook uitgedrukt worden in geld met schaduwprijzen. Het kost immers geld om emissies te verminderen en de overheid heeft als doel om de klimaatverandering te beperken. Een nieuwe studie van CE Delft berekende dat statiegeld tot 27 miljoen euro per jaar kan opleveren in CO₂-voordeel. Doe een kleine rekensom en je snapt dat deze cijfers er toch écht toe doen als je naar ‘het kostenplaatje’ kijkt.
Ondertussen werd door allerlei partijen flink gelobbyd om statiegeld in te voeren. Meer dan 1.100 gemeenten, verenigingen en bedrijven zoals ASN Bank, de Consumentenbond en Ekoplaza sloten zich aan bij De Statiegeldalliantie. Plastic Soup Surfer Merijn Tinga verzamelde zelfs 55.000 handtekeningen voor uitbreiding van statiegeld op kleine flesjes.
In 2020, toen het bedrijfsleven de doelstellingen voor minder zwerfvuil niet haalde besliste staatssecretaris Stientje van Veldhoven dat er statiegeld op flesjes en (later) statiegeld op blikjes kwam.
Statiegeld op kleine flesjes en blikjes
Sinds 1 juli 2021 zitten op kleine PET-flesjes 15 cent statiegeld. Je herkent de flesjes aan het statiegeldlogo. Het effect van deze maatregel is meteen zichtbaar: ‘Zwerfinator’ Dirk Groot kwam, sinds de invoering in juli 2021, naar eigen zeggen 70% minder flesjes tegen tijdens zijn zwerfafvalraaptochten. In het laatste kwartaal van 2021 registreerde hij 70,2% minder plastic flesjes per kilometer dan het gemiddelde van de laatste kwartalen van de jaren 2017, 2018, 2019 en 2020. En ook tijdens World Cleanup Day 2021 werden er al 37% minder flesjes gevonden.
In september 2022 publiceerde Dirk Groot een update: uit zijn metingen blijkt nu dat er 76% minder plastic flesjes (met water en frisdrank) in het zwerfafval terecht waren gekomen. Waar we eerst 6,9 flesjes per km konden aantreffen is dat er nu een.
Resultaten sinds het invoeren van statiegeld op flesjes
Maar de resultaten gaan verder dan zwerfafvalcijfers. Een aantal fabrikanten van gebotteld water besloten om de plastic flesjes geheel vaarwel te zeggen en over te stappen op een Tetrapack. Of dit gebeurde om statiegeld te ontwijken is niet helemaal duidelijk. Wel heeft supermarktketen Jumbo haar pakjes water inmiddels alweer uit de schappen gehaald, omdat een kartonnen verpakking net zoveel plastic bleek te bevatten als een flesje. Albert Heijn volgde, nadat de Zwerfinator hen liet zien dat een drankkarton nog niet gerecycled wordt in Nederland en dus geen duurzaam alternatief is.
En laten we ook de mooie sociale gevolgen niet vergeten. In verschillende steden vind je aan de openbare prullenbakken een ijzeren ‘doneerring’. Hier kun je jouw flesje neerzetten, zodat anderen ze op een waardige manier kunnen verzamelen voor statiegeld. Een initiatief dat al in 100 Duitse steden succesvol is geïmplementeerd en in november 2021 ook in Breda werkelijkheid werd.
De nadelen van het huidige statiegeldsysteem
Natuurlijk klinkt dat allemaal geweldig, maar er zijn ook zeker wel wat nadelen en uitdagingen te noemen. Zo kun je alleen flesjes inleveren waar een barcode (en dus wikkel) omheen zit en die niet te erg gedeukt zijn. Flesjes die als zwerfafval in het milieu terechtkomen hebben dit vaak niet meer. Deze flesjes worden door Dirk Groot als 'zonder statiegeld' geregistreerd.
Daarnaast vallen sommige flesjes ook buiten de verplichtingen. Zo vind je op flesjes van sappen en zuivel geen verplicht statiegeld. Flessen van sap mogen niet bij de PET-stroom vanwege de coating aan de binnenzijde van de flessen; flessen van zuivel zijn uitgesloten omdat het residu in de fles gaat schimmelen. Ook deze flesjes worden daarom niet meegenomen in alle metingen. Op 2 februari 2022 stelde Statiegeld Nederland het systeem tóch open voor 100% sapflessen. Nog steeds is dit niet wettelijk verplicht, maar producenten kunnen nu vrijwillig statiegeld op hun sapflessen heffen.
Ten slotte is het ook nog niet mogelijk om flesjes en blikjes die in het buitenland gekocht zijn in te voeren in de statiegeldautomaten. Voor grenswinkels is de invoering van het statiegeld een kostbare verandering. Zij kunnen nu niet meer goedkope dranken in naastgelegen landen inkopen.
Dankzij de lobby komt er ook statiegeld op blik!
Een blikkie voor een prikkie
Nu statiegeld op flesjes succesvol blijkt te zijn, konden ook de blikjes niet achterblijven. Jaarlijks komen er namelijk 1,8 miljard blikjes terecht in het zwerfafval. Dat is fors meer dan de 900 miljoen flesjes. Bovendien zorgen blikjes in zwerfafval voor dierenleed, doordat de blikjes in het maaisel van de boer komen en zo tot inwendige bloedingen of geperforeerde darmen bij koeien, varkens en andere dieren kan leiden.
Doordat de oorspronkelijke motie alleen over flesjes ging, vielen de blikjes buiten de boot. Verschillende partijen hebben daarom als reactie nieuwe moties ingediend voor blikjes. Vooral het dierenleed was voor sommige partijen een argument om overstag te gaan.
Omdat het statiegeld op blikjes pas net is ingevoerd (in april 2023), is er nog niet bekend hoe de resultaten zijn. De monitoringsrapportage van Rijkswaterstaat zal hier over een aantal maanden inzicht over geven.
Een kijkje over de grens
Nederland is niet het enige land dat een statiegeldsysteem heeft. In Noorwegen worden bijvoorbeeld 88% van de statiegeldflessen gerecycled, in Duitsland 96-98%. De gevolgen zijn alleen maar positief. In Duitsland zijn blikjes nog maar 0,03 procent van het zwerfafval! Daarom willen onze Oosterburen nu ook drankverpakkingen van sappen, wijn en zuivel aan hun statiegeldsysteem toevoegen.
Ook Denemarken, Zweden, Finland, Noorwegen, IJsland, Kroatië, Schotland, Estland, Litouwen, Israël en een aantal Amerikaanse, Canadese en Australische staten hebben al statiegeld op blikjes.
De cijfers liegen niet
De recyclingcijfers van statiegeldflessen in Noorwegen (88%), Nederland (grote flessen: 95%) en Duitsland (96-98%) liggen significant hoger dan de inzamelcijfers van flessen zónder statiegeld. Zo wordt van alle kleine flessen zonder statiegeld in Nederland nu maximaal 58% gerecycled.
Gratis wegwerpverpakkingen zijn straks verleden tijd
Verbod op gratis wegwerpbekers en -verpakkingen per 1 juli 2023
Maar bij alleen flesjes en blikjes hoeft het statiegeldsysteem natuurlijk niet te stoppen! Per 1 juli 2023 komt er een verbod op gratis wegwerpbekers en -voedselverpakkingen die plastic bevatten. Ondernemers moeten hierbij herbruikbare alternatieven aanbieden, zoals een koffiebeker die je vaker kunt gebruiken. Hier kunnen zij dan weer statiegeld over rekenen. 100% papieren bakjes of plasticvrije wegwerpverpakkingen mogen overigens ook nog steeds gratis worden aangeboden.
Deze wetswijziging gaat gelden voor horeca en supermarkten. Zo mag jouw buurtsuper een voorverpakt broodje of salade niet meer gratis aanbieden.
De toekomst van statiegeld
Dat vinden ook Carlijn en Susan van Drop & Loop. Van alle gebruikte kleding belandt er jaarlijks meer dan 145 miljoen kilo bij het restafval waar het vervolgens wordt verbrand. Daarom heeft Drop & Loop statiegeldautomaten voor textiel in het leven geroepen.
Ook online boodschappenbezorgdienst Pieter Pot heeft een eigen statiegeldlijn opgezet. Voedsel wordt verpakt in glazen weckpotten die je weer kunt inleveren. Ozarka en Packback pakken de take-away industrie aan en leveren take-out verpakkingen met statiegeld. En zo kun je natuurlijk nog meer afvalstromen bedenken die prima een statiegeldlabel zouden kunnen krijgen. Van elektronica tot wasmachine…
