Van vogelmuur tot dakbos; wat is natuurinclusief bouwen?

Niet alleen bouwen voor de mens, maar tegelijkertijd ook ruimte bieden voor planten en dieren, daar draait het om bij natuurinclusief bouwen. Groene daken zijn daar een voorbeeld van, maar ook het ophangen of inbouwen van nestkasten voor vogels en verblijfruimtes voor vleermuizen. Natuurinclusieve gebouwen kunnen alle vormen aannemen. Er zijn voorbeelden van woontorens die tot tientallen meters hoog nog beplanting, en zelfs bomen, tegen en op het gebouw hebben groeien.

Plek voor nuttige dieren in de stad

Veel vaker gaat het echter om kleinere voorzieningen voor planten en dieren die eigenlijk altijd wel in de stad aanwezig zijn geweest. Deze stadsnatuur heeft zich eeuwenlang juist aangepast aan de woonomgeving van de mens, maar krijgt er de laatste tientallen jaren steeds moeilijker, weet vleermuisdeskundige Marcel Schillemans van de Zoogdiervereniging. “Veel soorten die van nature in rotsachtige gebieden voorkomen, hebben in onze stenen omgeving ook een leefgebied gevonden. Maar moderne huizen hebben geen kieren en gaten meer en spouwmuren worden dichtgespoten, waardoor vogels broedplekken en vleermuizen overwinteringsplekken en kraamverblijven kwijtraken.“ En al vinden sommige mensen de aanwezigheid van vleermuizen misschien ook niet zo'n prettig idee, ze zijn volledig ongevaarlijk en zeer nuttig, benadrukt Schillemans. “Je hebt geen last van vleermuizen die in je muur zitten en de vleermuissoorten in Nederland dragen ook geen coronavirus over, wat sommige mensen denken. Ze zijn juist een belangrijk onderdeel van de biodiversiteit in de stad. Ze hebben ook een belangrijke functie, zo jagen ze op muggen en andere beestjes waar we er niet te veel van willen hebben.” 

Natuur meenemen in het ontwerp

Schillemans zet zich samen met de Vogelbescherming al jaren in om diersoorten die aangepast zijn aan de stad weer een leefplek te geven. Dat werd al wel gedaan met het ophangen van bijvoorbeeld nestkasten, maar bij écht natuurinclusief bouwen wordt in het ontwerp al rekening gehouden met natuur.

“In verschillende steden in Noord-Brabant hebben we samen met ontwerpers en projectontwikkelaars gekeken wat ze al in de ontwerpfase al kunnen doen voor in het gebied aanwezige dieren. En dan gaat het dus niet over het ophangen van een nestkast als de woning al gebouwd is, maar nestkasten of vleermuiskasten opnemen in de muur.” Deze projecten liepen succesvol en natuurinclusief bouwen is inmiddels een bekende term geworden in de bouwwereld. Nu is het zaak te kijken hoe we ook de omgeving natuurinclusief kunnen maken, meent Schillemans. “Want wat heb je als vogel of vleermuis aan een huis als er niet ook een restaurant is waar je kunt eten, en een weg om daarheen te komen? Daarom moeten we ook zorgen voor veel groen in de wijk, en dan geen ‘schaamgroen’, maar inheemse bomen en bloeiende planten die insecten aantrekken.“

Groene, bruine en blauwe daken

Er ontstaan steeds meer toepassingen van natuurinclusief bouwen, aangepast aan het type gebouw, maar ook aan de functie die het moet hebben voor specifieke soorten. Zo is na het groene dak ook het zogenoemde bruine dak in opkomst, waar op puin en grind vogelsoorten als scholekster en visdief kunnen broeden.

“Natuurinclusieve toepassingen zijn vaak ook te combineren met klimaatadaptatie”, zegt Schillemans. “Er komen meer grote buien en ook perioden van droogte, dus water vasthouden is ook in de stad belangrijk. Dat kan met meer natuur, denk aan groene wadi’s om regenwater op te vangen of überhaupt open grond waar water in de bodem kan zakken.”

Amsterdam voor mens, plant en dier

Een gemeente waar natuurinclusief bouwen hoog op de agenda staat is Amsterdam. “Wij streven naar een natuurinclusieve stad. In onze groenvisie staat niet voor niets: de stad is er voor mensen, planten en dieren”, vertelt Geert Timmermans, een van de stadsecologen van Amsterdam.

“Natuurinclusief bouwen is daar een belangrijk onderdeel van. We streven ernaar dat alle nieuwbouw en grootschalige renovatie natuurinclusief gebeurt.” In 2017 schreef hij daarom samen met een collega een inspiratiehandboek voor architecten en projectontwikkelaars. Inmiddels gaat de gemeente een stapje verder en kijkt of natuurinclusief bouwen een vast onderdeel kan worden van alle aanbestedingen. "We hebben al enkele pilots gehad waarbij bij aanbestedingen punten werden gegeven voor bepaalde maatregelen. Bijvoorbeeld 1 punt voor gierzwaluwkasten, 3 punten voor een groen dak, maar ook een beheerplan, hoe worden die voorzieningen en het groen daarna onderhouden en beheerd? De pilots waren positief en aan de hand van de evaluatie wordt binnenkort besloten of we het puntensysteem onderdeel kunnen maken van ons aanbestedingssysteem" 

Park boven de snelweg

Niet alleen huizen kunnen natuurinclusief worden gemaakt, ook infrastructuur biedt allerlei kansen. “Een mooi voorbeeld vind ik station Sloterdijk. Daar heb je een grote dakconstructie, het vroegere busstation, waar nu een park is aangelegd”, zegt Timmermans enthousiast. “En bij de A9 is een deel van de weg verdiept aangelegd in een tunnelbuis, en bovenop het tunneldak komt een park van 25 hectare. De bodemlaag erboven maakt het mogelijk daar bos te laten ontstaan. Dat dubbele gebruik van de grond zul je steeds vaker gaan zien in de stad, waar ruimte schaars is.”

Zelfs bij de kades van de Amsterdamse grachten krijgt de natuur tegenwoordig een steuntje in de rug. “Veel kademuren moeten komende jaren gerenoveerd worden en daarbij werken we met kalkrijke mortel en diepe voegen die muurplanten helpen zich te vestigen, en onderwater plaatsen we visstenen, die schuilruimte bieden voor jonge vissen”, aldus Timmermans.

Tips voor een natuurinclusieve woning

Heb je nou zelf geen grootse bouw- of verbouwplannen, maar wil je wel jouw eigen (huur)huis natuurinclusiever maken, dan zijn er genoeg mogelijkheden.

• Hang nestkasten op – Er zijn diverse nestkastjes voor mezen, roodborstjes en winterkoninkjes die je overal kunt ophangen, maar ook speciale kasten voor soorten die vooral in bebouwde omgeving broeden, zoals gierzwaluw en huismus.
• Hang vleermuiskasten op – Vleermuizen gebruiken gedurende het jaar verschillende ruimtes om te overwinteren, jongen te krijgen, overdag te schuilen enzovoorts. Bij renovaties moet goed gekeken worden welke voorzieningen moeten worden aangelegd om het verdwijnen van een van deze ruimtes te compenseren. Maar wil je gewoon iets extra’s betekenen voor de vleermuizen in jouw wijk, kies dan een eenvoudige vleermuiskast voor tijdelijke verblijf
• Maak de omgeving ’s nachts donker - Zet niet alles ’s avond vol in het licht. Een lampje bij de voordeur voor de veiligheid is vaak genoeg, niet de hele tuin hoeft ’s nachts in de schijnwerpers te staan.
• Gooi tegels eruit, planten erin – Zoals gepromoot door Operatie Steenbreek:  het vervangen van tegels door groen is goed voor biodiversiteit en de opvang van water.
• Plant en zaai inheemse soorten - Inheemse planten hebben vaak veel meer te bieden aan bijen en andere insecten die hier thuishoren. Bovendien kunnen exotische planten op den duur een bedreiging vormen voor biodiversiteit. 
• Laat gevels begroeien – Klimop of kamperfoelie geven niet alleen een mooi groen uiterlijk aan je huis, ze bieden ook voedsel voor insecten als nachtvlinders, die weer vogels en vleermuizen aantrekken.
• Meer tuintips? De Vogelbescherming helpt je aan vogels in de tuin en de Zoogdiervereniging aan vleermuizen rond het huis.   

Natuur maakt eigen omgeving interessanter

En zie je dan daadwerkelijk de vogels en vleermuizen om je huis vliegen, dan kan dat je zomaar een gelukkiger mens maken. Bewoners van natuurinclusieve woningen en wijken reageren immers bijna altijd enorm positief, weet Schillemans. “Heel veel mensen realiseren zich niet dat in de directe omgeving zoveel dieren voorkomen. Natuur is iets dat achter hekken en bordjes te vinden is en waarvoor je op pad moet. Maar dat is niet altijd zo. Met dat besef gaan ze hun eigen omgeving ook interessanter vinden en ook de natuur daar meer waarderen, omdat het iets van dichtbij is. Dat is mooi, dat die harde grens tussen wat voor de mens is en wat voor de natuur is gaat vervagen.”