Ze blokkeerden snelwegen en het hoofdkantoor van Shell, trokken in een rouwstoet door Rotterdam en hielden wakes bij de Tweede Kamer. En dat allemaal omdat ze vinden dat de overheid de klimaatcrisis niet doortastend genoeg aanpakt. In korte tijd is Extinction Rebellion (XR) een belangrijke actiegroep geworden. Maar wie zijn deze klimaatrebellen en wat voor effect hebben hun acties?
Hij heeft twee kinderen die hij graag een betere toekomst gunt. Paul Hendriksen (55) uit Olst maakt zich ernstig zorgen over klimaatverandering. Toen de duurzaamheidsconsultant in 2018 tv-beelden van de allereerste actie van XR in Londen zag, was hij meteen gegrepen. “De Engelse XR-demonstranten blokkeerden vijf bruggen in het centrum van Londen. Vaak werden dit soort milieudemonstraties uitgevoerd door anarchisten. Maar bij XR zag ik doorsnee mensen van alle leeftijden. Van postbodes tot artsen.”
Extinction Rebellion betekent 'verzet tegen uitsterven'. En dat verzet sprak hem wel aan. Hij verdiepte zich verder in de van oorsprong Engelse actiegroep en in de klimaatcrisis. Wat wilde hij als vader en als burger? “Verder gaan op de ingeslagen weg, wetende dat het niet genoeg was om de planeet leefbaar te houden. Of in actie komen.” Hij koos voor het laatste en stond daarmee mede aan de basis van XR Nederland.
“We hadden een Nederlandse actiegroep nodig, vond ik. Ik ben eerst gaan rondbellen in mijn vrienden -en kennissenkring. Weet je of iemand hier al mee bezig is? Via via hoorde ik dat in Amsterdam wat gelijkgestemden waren. Ik ben met hen in contact gekomen en zo is het balletje gaan rollen.”
Paul Hendriksen (links) bij een actie van XR in Deventer in maart 2021. Foto: XR.
Bij het opzetten van de organisatiestructuur werd goed gekeken naar hoe dat in Engeland was gedaan. XR werd daar in mei 2018 opgericht toen circa 100 academici een oproep om klimaatverandering te stoppen ondertekenden. Wereldwijd kreeg XR navolging.
In december 2018 kwamen ongeveer honderd mensen samen in Amsterdam voor de oprichtingsvergadering. Hendriksen: “Belangrijk is dat de besluitvorming zo inclusief mogelijk is. We hebben lokale groepen, iedereen mag meepraten. Die decentraliteit zit echt in het DNA van onze organisatie.”
Sociocratie, noemt Hendriksen het. Een bestuursvorm die uitgaat van gelijkwaardigheid van individuen. Beslissingen worden vaak in cirkels genomen, zo is er de cirkel 'politiek'. Een bestuur of vaste kartrekkers heeft XR echter niet. Het maakt wel dat de beweging voor de buitenwacht wat ondoorgrondelijk is. Wie zijn ze? “Wij zijn iedereen. Wij zijn grootouders, ouders en kinderen”, antwoordt Hendriksen.
Iedereen kan lid worden van een lokale groep van XR of meedoen in een nationale cirkel. De 34 lokale groepen die er nu zijn, staan met contactgegevens genoemd op de website van XR.
Iedere lokale groep heeft haar eigen acties. Vijf rebellen van XR Castricum bezetten bijvoorbeeld in november gemeentehuis. Ze eisten van de gemeente dat het de klimaatnoodtoestand uitroept. Dat hebben andere gemeentes zoals Rotterdam, Den Haag, Amsterdam en Haarlem al gedaan.
Hebben zulke lokale acties wel zin? De CO₂-uitstoot blijft niet bij de grens met Castricum hangen. “Dan zeg je eigenlijk, wat maakt het uit”, zo zegt Hendriksen.
“Klimaatverandering is natuurlijk een internationaal probleem. Maar je moet in eigen dorp of eigen land beginnen. In Nederland moeten we ons stinkende best doen. En zelfs op het buitenland hebben we invloed. Want de uitstoot in China is zo hoog omdat wij te veel troep kopen. We leven op veel te grote voet, hebben we al die zooi nodig? Ik wens mijn kinderen een duurzame toekomst toe. We hebben geen tijd meer. Het klimaat wacht niet op ons getreuzel. De ijskappen smelten sneller dan ooit en ook in Nederland wordt het steeds droger.”
De XR-activisten in Castricum waren lid van de lokale groep, maar ook zonder lidmaatschap kun je meedoen met de acties. Hoeveel aanhangers de milieuactivisten hebben, heeft Hendriksen dan ook niet duidelijk in beeld. “Het is natte vingerwerk. Momenteel krijgen 17.000 mensen onze landelijke nieuwsbrief. Daarbij zitten sympathisanten die in actie komen en mensen die alleen interesse hebben in wat we doen."
Activisten bezetten een deel van Schiphol in november 2022. Foto: Getty Images.
Op de eerste grote landelijke actie in Amsterdam in oktober 2019 kwamen meer dan duizend mensen af. De Stadhouderskade, een belangrijke verkeersader vlakbij het Rijksmuseum, werd geblokkeerd in wat een dagenlange actie had moeten zijn. De blokkade duurde maar een dag. De politie greep in op basis van een noodbevel van de burgemeester, verschillende actievoerders kregen een boete of werden gearresteerd.
De actie kreeg veel aandacht in de media en het Nederlandse publiek maakte voor de eerste keer kennis met de drie eisen van de klimaatbeweging, die op de website van XR genoemd staan. Dat zijn:
Belangrijk bij al die acties over de hele wereld: XR is in principe geweldloos, zegt Hendriksen. “We geven mensen die zich bij ons aanmelden ook een actietraining ‘geweldloze communicatie’. Daarbij gaat we in gesprek: wat is geweldloosheid voor jou en wat doe je als de politie wil ingrijpen? XR ziet geweldloosheid als het minimaliseren van de schade.”
“Er veranderen wel dingen,” meent hij. “Zo komt er waarschijnlijk een landelijk burgerberaad voor klimaat. Het kabinet heeft een onafhankelijke adviescommissie gevraagd te onderzoeken hoe burgers beter betrokken kunnen worden bij het klimaatbeleid. Dat sluit direct aan bij onze derde eis. Achter de schermen hebben we via een lobby veel politici bewerkt en met onze acties houden we het klimaatprobleem continu onder de aandacht.”
Toch wil XR geen vaste plek aan de tafel in Den Haag, bijvoorbeeld door een eigen politieke partij te starten. De rebellen geloven meer in acties die de tongen losmaken en mensen dwingen een standpunt in te nemen. “Denk bijvoorbeeld aan de bezetting van een deel van het terrein op Schiphol”, memoreert Hendriksen aan een actie van begin november.
Minister Rob Jetten (Klimaat) lijkt de doelstellingen van XR in ieder geval deels te ondersteunen. In november ging hij in gesprek met tv-programma Buitenhof in op een actie van XR-rebellen die samen met activisten van Greenpeace op 5 november een landingsbaan op Schiphol bezetten en eisten dat de luchthaven duurzamer wordt. "Ik snap de woede en urgentie die klimaatactivisten voelen. Dat komt simpelweg omdat de grote vervuilende sectoren de afgelopen jaren te weinig hebben gedaan" aldus Jetten toen.
"De minister heeft recent bij Buitenhof aangegeven dat hij begrip heeft voor de acties omdat hij hun zorgen over klimaatverandering en het gevoel van urgentie deelt. Daarbij heeft de minister er vanuit zijn rol als kabinetslid en gezagsdrager ook op gewezen dat acties wel binnen de grenzen van de wet horen te geschieden.", aldus een woordvoerder van Jetten tegen VanafHier.
Meer dan 500 actievoerders van Extinction Rebellion en Greenpeace Nederland legden bij de actie het vliegverkeer voor privévliegtuigen stil. Actievoerders fietsten het terrein op waar privéjets geparkeerd stonden en blokkeerden de vliegtuigen.
“Vier dagen later kwamen twee politieke partijen in de Amsterdamse gemeenteraad met een motie. De gemeenteraad wil privéjets vanaf Schiphol het liefst verbieden en wil dat dan ook laten onderzoeken. Die oproep komt direct voort uit ons protest op Schiphol,” zegt Hendriksen.
Een van zijn grootste ergernissen bij het overheidsbeleid: de manier hoe de Nederlandse overheid de fossiele sector steunt met belastingvoordelen en subsidies. “Elk jaar geeft Nederland 17,5 miljard euro aan steun voor de fossiele industrie,” haalt hij een onderzoek uit van het wetenschappelijk economisch platform MeJudice aan. Het gaat dan bijvoorbeeld om raffinaderijvrijstellingen en om een lager tarief voor energiebelasting.
Activisten die over de landingsbaan van Schiphol fietsen, worden gearresteerd. Foto: Getty Images.
“Naar het klimaatbeleid gaat slechts 6,8 miljard euro extra. Dit is dweilen met de kraan open. Zolang het kabinet de urgentie van de klimaatcrisis niet voelt, blijven wij actie voeren. We rebelleren uit liefde voor de aarde en haar bewoners. ”
Niet alle acties van klimaatactivisten, die in de media komen, zijn acties van XR, zo zegt Hendriksen. Zo moesten deze maand twee mannen zich bij de rechter verantwoorden omdat één van hen zich vastlijmde aan een schilderij van het Meisje met de parel, het wereldberoemde schilderij van Johannes Vermeer. “Dat is echter geen actie van ons, maar van Just Stop Oil. Een actiegroep die vind dat het wat militanter moet.”
Paul Hendriksen van Extinction Rebellion wordt gearresteerd bij de blokkade van het hoofdkantoor van Shell in april 2019.
Hoewel er geweldloos wordt geprotesteerd, greep de politie al verschillende keren in bij acties van XR. Zo werden 80 mensen gearresteerd bij een volgens XR vreedzaam protest in Den Haag. Eén van hen was Volkskrant-journalist Mac van Dinther, die er was om verslag te doen van de demonstratie.
Hij bevestigt dat de XR-leden geen geweld gebruikten. “Ik werd in de boeien geslagen, omdat ik politiewerkzaamheden belemmerd zou hebben. Twee vrouwen hadden zich aan een ton vastgeketend, ik had mijn politieperskaart duidelijk en wilde bij hun actie kijken. Een agent probeerde me daarbij te hinderden. Er ontstond een woordenstrijd, ik mompelde ‘kind’ en voordat ik het wist, zat ik in de arrestantenbus.”
Van Dinther is verbaasd over de vele arrestaties die dag. “Eerder deed ik verslag van boerenacties waarbij het verkeer naar Den Haag werd lamgelegd, toen werd niemand opgepakt. Volgens de politie is dat lastiger omdat agenten het niet kunnen opnemen tegen tractoren. Maar als je er een cordon agenten neerzet, rijdt echt niemand daar overheen.”
Niet alleen Van Dinther denkt dat de politie bij klimaatdemonstranten harder optreedt dan bij de boeren. Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren constateerde iets vergelijkbaars en stelde er in 2019 kamervragen over. Maar minister Grapperhaus (Jusititie) ontkende dat met twee maten wordt gemeten.
Politie arresteert de klimaatdemonstranten in Den Haag. Foto: Getty Images.
De politie stelt zich niet harder op bij klimaatdemonstraties, stelt een woordvoerder van de politie. “Wij stellen ons neutraal op. Demonstreren is een groot en goed recht dat wij willen en zullen faciliteren. We bekijken altijd ter plekke wat het verloop is van een demonstratie. Als er strafbare feiten worden gepleegd of gevaarlijke situaties ontstaan, dan grijpen wij in met als eerste doel om de gevaarlijke/strafbare situatie te beëindigen”, zo luidt het schriftelijk gegeven statement. “Gelukkig verlopen verreweg de meeste demonstraties zonder incidenten en conform de afspraken die samen aan de voorkant met de organisatoren zijn gemaakt.”
